Kiwi nui
Scientific name: Apteryx mantelli
Te Ika-a-Māui
He manu whanokē
He tohu te kiwi nō Te Ika Whenua. Koia hoki tētahi o ngā manu rerekē rawa o te ao.
He ngutu tino aronui tōna, he mahana ngā huruhuru, he kaha ngā waewae. E hāngai ana te hanga o tēnei manu rerekore ā-motu, o tēnei manu moeao, ki te āhua o tōna noho ki te wao.
Nō hea hoki te ingoa ‘kiwi’? Tērā te whakaaro, kua ahu mai te ingoa o te kiwi i te reo o te toa. Whakarongo ki te tangi a te uwha kiwi nui.
Audio by Department of Conservation CC BY 4.0.
Tērā rānei i te kupu ‘kivi’, arā, he manu kautū nō Te Moana-nui-a-Kiwa. He ngutu roa, kōpiko hoki tōna, he ōrite hoki te rahi o te tinana ki te kiwi.
Nō te taenga mai o ngā tūpuna ki Aotearoa, tapatapaina ai rātou ngā mea ora i runga i te tangi, i te āhua i mōhio ai rātou.
Ko te kivi waewae taratara tēnei. Kei te kite koe i ngā rerekētanga o tēnei i tērā o te kiwi?
He ngutu mōhio
He ngutu atamai tō te kiwi.
Kei te tōpito o te ngutu o te kiwi ngā pongaihu. Nō te kiwi anake taua āhuatanga – he pai hei hongihongi kai i raro i te one.
Nā tōna ngutu roroa hoki, he māmā ake te keri noke me ngā pepe. Ka rangona ngā oreore o ngā kai ki raro i te one mā ngā pukupuku moroiti ki runga i te ngutu.
Huamanu tino nui
Ka pao mai ngā pīpī, kua whai huruhuru kē, kua rite ki te oma.
Heoi, he mōrearea tonu tana noho tae noa ki te ekenga o te taumaha ki te kotahi manokaramu, arā, i te 6–12 marama. Kātahi ka rongo a torirua mā i te kaha o ngā waewae.
Kei te kite koe i tōna nui? Wehi nā!
He huruhuru tāhungahunga
He pūhutihuti, he tāhungahunga, he mahana – koia te āhua o ngā huruhuru pūaweawe o te kiwi.
Nō te rōpū kotahi te kiwi, te emu, te ostrich me te moa o Aotearoa kua ngaro nei. E kīia ana he ratite. He huruhuru mātangatanga ō ēnei manu, kāhore i herea pūmautia pērā i ngā manu rere.
He momo kirihuna anō ngā huruhuru o te kiwi – ka noho haumaru ngā kiwi i ngā kaikonihi nā ngā tauira i runga i ngā huruhuru.
He kahu kiwi – mā te rangatira.
He tohu rangatira te kahu kiwi. Ko te manu huna a Tāne, he ingoa anō mō tēnei manu moeao i te wā o ngā tūpuna. He taonga nui te kahu kiwi, waihoki ko ngā huruhuru o te kiwi.
I ēnei rā, ka kohia mai ngā huruhuru kiwi hei hanga kahu kiwi mai i ngā kiwi kua mate kē, i tukia rānei i te rori, i patua rānei e te kaikonihi.
Wings
Ka pau te hau i te rere – he aha te mate o te hīkoi?
E hia kē ngā tau manomano, kāhore te kiwi i rere. He ruarua noa iho ngā kaikonihi kei te papa, ka whakamarumarutia te kiwi mai i ngā kaiwhakangau i te rangi e tōna kirihuna – he mahi haumaru noa te hīkoi.
He parirau ō te kiwi, heoi, he iti noa, kāhore he tino hua.
Tērā te whakaaro, i rere mai ngā tūpuna o te kiwi ki ēnei motu, kātahi ka whanake haere, he rerekore.
Te rironga o ngā parirau o te kiwi
I ngā rā o mua, e kainga ana ngā rākau a Tāne e ngā pēpeke. Ka karangahia ngā manu e Tānemahuta. Ka tono atu ia kia noho pūmau tētahi o rātou ki te papa, kia ora ai ngā rākau. Ka whakahēngia tana tono e te nuinga, hāunga ko Kiwi.
Ko te whakatūpato a Tānemahuta: ‘E Kiwi, ka riro ō parirau, ka kore koe e rere anō.’
Heoi, ka ū a Kiwi ki tana whakatau. Nāna i ora ai ngā rākau. Koia ko te manu rongonui, ko te manu e arohanuitia ana e Aotearoa ināianei.
He karu
He rerekore, he tata kāpō
Kei te kite pai ngā karu ririki rā? Kāre tahi.
Heoi, kāhore he tino take o ngā karu hōmiromiro mēnā e taunga ana te rongo ā-tinana me te rongo ā-taringa. Ko ngā ngutu me ngā pāhau o te kiwi ōna karu. Kei te pai noa tēnā mēnā kei te papa, kei raro rānei i te one te kai.
He pāhau
He manu ngeru te āhua?
Ānō nei ko ngā pāhau o te ngeru, nē? He roa rawa hoki mō te manu.
Haere ai te kiwi i te pō, ka rongo i ngā rākau me ngā mea o te ngahere mā ōna pāhau. I te ngoikore o ōna whatu ka whanake mai ngā pāhau.
He taringa
He rerekē anō ngā taringa ō te kiwi ki ērā ō ētahi atu manu.
He whāiti noa te puare o ngā taringa o te nuinga o ngā manu – engari anō te kiwi. He taringa rahirahi ōna, he pai anō te rongo o te kiri me te ihu e pai ai tana haere i te pō.
Ka mau i te kiwi ngā oro māmā me ērā ki tawhiti. Mā te taringa ka rongo rātou i ngā kaikonihi me ngā kai.
He waewae
He kiwi tū taua! He kerikai, he omaoma, he whawhai – he māia ngā waewae o te kiwi.
Nā te mārō me te māia o ngā waewae o te kiwi ka āhei ia ki te whawhai, ki te hanga rua hoki.He waewae kakama hoki ōna – he mea nui mō te manu rerekore.
Ki te tūpono mai he kaikonihi, ka puta atu te kiwi mā ōna waewae. Ka peke, ka whana hoki.
Tiakina te kiwi
Tūhono atu ki tētahi rōpū ā-hapori e whakamarumaru ana i ngā kiwi mai i ngā kaikonihi pērā i te torirua– i mau tēnei ki Cobb Valley e pātata ana ki Takaka. Rapua ngā whakamārama ki kiwiforkiwis.org
Te whakaingoa i ngā momo hou o te kiwi
I te tau 2003, ka kite ngā kaipūtaiao o Te Papa he momo rerekē te rowi i te kiwi parauri – ahakoa he tino rite te āhua.
Kiwi – kei ngā wāhi katoa!
He tini kē ngā wāhi ka kitea te kiwi i Aotearoa, koinei ētahi o aua wāhi.
Close te reo Māori text