Ko Puanga te pae ārahi i ngā tohu o te tau i te pae ururangi
Kua rangona nuitia ngā marama o Hune me te Hūrae ki te whakanui i te tau hou Māori. Heoi, ki tā ētehi iwi ehara a Matariki i te tohu o te tau, ko Puanga kē te tohu o te tau.
Nā te aha i pēnei ai te mana o Puanga?
Ki tā ētehi iwi, ka whai mana ake a Puanga i a Matariki i te mea tē taea te kite i te kāhui Matariki i aua takiwā. Nā tēnā, ka kimi i tētehi atu whetū matua kei taua wāhi i te rangi, koia ko Puanga.
Ehara i te mea ka whakakore i te mana o Matariki nā te mea ka kōrero tonu mō taua kāhui engari ka noho a Puanga hei tohu mō te tau hou Māori ki aua takiwā.
Ko wai ngā iwi ka whai i ngā tohutohu o Puanga?
Ko ngā iwi o Whanganui, o Taranaki, ngā wāhanga o te Taitokerau me te Wai Pounamu hoki e whai ana i ngā tohutohu o Puanga.
Ko wai a Puanga?
Ko te ingoa Pākehā mō Puanga, ko Rigel. Koia tētehi o te kāhui o Orion. A, hei ngā pō o te Ngāhuru, ko Puanga kei runga ake o Tautoru (ko ngā whetū e toru o te tātua o Orion), a, ko Matariki kei te taha uru o Tautoru.
Ko te whakataukī rongonui e hāngai ana ki te mana o Puanga, koia ko:
Puanga kai rau – arā ko nga hua matomato o Puanga
E hono kau ana tēnei tū kōrero ki a Puanga rāua tahi ko Matariki me ngā mahi hauhake māra kai, kohikohi kai hoki i ngā marama mō mua tonu i te tau hou. A, e anga atu ana te whakaaro ki ngā pō roa o te Takurua me te hokinga o Tamanuiterā ki tōna punatahi (wahine tuatahi) ki a Hinetakurua.
Ko te tūturutanga o tēnei tū hononga, arā ka poto ngā rā, ka roa hoki ngā pō hei tohu kua tau mai te makariri me ngā āhuatanga o te Takurua. Heoi, ia tau ka hoki anō a Māui ki te hopu i a Tamanuiterā kia hono anō ki tōna punarua (wahine tuarua) ki a Hineraumati kia roa ngā rā, a, kia poto ngā pō inā ngā tohu o te Raumati. E hua ana, nā Māui tēnei mea te ‘daylight savings.’
Hei āwhea, whakanuia ai i a Puanga?
Ehara i te mea kia kotahi, kia rua noa ngā rā, ngā pō rānei hei whakanui i a Puanga engari hei te takiwā o te kotahi marama neke atu ki te rua marama kē te roa me te mōhio tonu, he rua marama mō mua ki te whakariterite, a, he rua marama anō ka whai ake ki te wānanga.
Hei te takiwā o te pō o Whiro i te Kotahi o Pipiri (arā te Hune ki te Hūrae) te wā ka tō ngā whetū pērā ki a Puanga, a Matariki, a Whānui (arā ko Vega tēnā) hoki. Koianei te wā me whakaaro atu ki te hunga kua riro ki te pō.
Ka rua wiki pea te roa o te moe a Puanga, a, ka ara anō a Puanga i te rāwhiti. Tērā te wā ka tāpiki atu ngā mate o te tau kua hipa hei whetū i te rangi. A, koinei hoki te wā me āta whakariterite ki te whakanui i te tau hou.
Ko te wā tika me whakanuia e tātau i a Puanga, ko ngā pō e matomato ai ngā tupu o te whenua me te wai, inā ko ngā pō o Rākau (ko Rākaunui me Rākaumatohe) rānei, ko ngā pō o Tangaroa (he kotahi wiki a muri atu i a Rākaunui) rānei. Ko te take e pēnei nei ana, kia huhua te kai, kia nui te hākari ki te whakanui i te huringa tau me te mana o Puanga.
Ngā hononga ō Puanga ki te kererū
E hāngai pū ana te whakataukī nei a Puanga kai rau ki te manu rangatira, ki te kererū i te mea koianei te wā e mōmona ana i te kai miro me te kai tawa. Nā te kaihoro, ka āhua haurangi te kererū me te taumaha, koia e hoihoi ai te kapakapa o tōna rere, a, ka māmā noa te hopu i ēnei tū manu.
Nā ēnei tū āhuatanga me te nui o te kiko o tēnei manu i rangatira ai te kererū hei kai matua mō Puanga. A, ko te tikanga me hoatu te manu tuatahi o te tau ki te ruahine, ki te kaumātua wahine o te whānau.
A, ka whāngaia ngā wāhine e hapū ana ki te puku o te kererū hei whakatau i te hiakai me te tuku i ngā kai huhua ki te whaea me tōna rea e tupu ana i tōna kōpū.
Ngā mahi māra kai
Ko tētehi kaupapa matua hei tēnei wāhanga o te tau ko te whakarite i te māra kai. Ka hurihia te oneone, a, whakamāngia te whenua e te taonga o te kōpaka kia mate ai nga tarutaru.
Etia nei ko ēnei mahi māra ko te whakatīnanatanga o waihangatanga mai o te ao tūroa nei, inā, ko Te Kore ko te whakariterite i te māra kai, ko Te Pō ko te whakatau i te purapura, katahi ka tupu, ka toru ki runga ka puta te tupu ki te ao tūroa, me kī, kua puta te tupu ki Te Ao Mārama.
Ko Puanga, ko Matariki, e rua, e rua. He wā hokinga mahara, he wā whakariterite mō te tau e tata ana, he wā ki te wānanga, a, he wā whakanui i ngā kaupapa ā-tāngata.
Close te reo Māori text