Watch: Ngā Taonga Tuku Iho #3: Tukuna Kia Rere

In this episode, Khali meets up with Maimoa Toataua-Wallace, a staff member at Ngā Taonga Sound & Vision. Ngā Taonga is home of audiovisual archiving in Aotearoa. Movies, sound recordings, home videos, television, songs, anything to do with the audiovisual world, you can probably find it here!

Maimoa shows Khali around the vaults in Motutawa, before they head back in to town to watch a couple of taonga on the big screen.

Maimoa and Khali reflect on all of the mātauranga in the collections, and the significance to te ao Māori. How these taonga might be used to guide our understanding of our world, how they might be used for the revival of te reo Māori. They share their dreams for the future of audiovisual archiving.

“Mā te taonga kē e whakaako, e whakapuawai hoki i ngā korero o neherā tae noa ki ēnei wā. Nō roto mai i ngā taonga kē te whakarauoratanga, ko tā tātou, he whakamahia i ēnei rauemi, mō ngā reanga e heke mai nei mō ngā reanga e tu mai nei hoki, e ako ana mā te iwi. Koira pea tetahi o ngā āhuatanga hei whakarauora i te reo puta noa i te motu.” – Maimoa Toataua-Wallace

– Director Kahu Kutia

This video is available with subtitles in te reo Māori, and translated into English.

Transcript

Khali Meari: Our tīpuna knew to preserve our mātauranga with the arriving tides of Pākehā.

In the face of globalisation and colonisation they knew, we would one day face an unfamiliar world.

Whether woven and physical objects, or in mōteatea and waiata, or transferred across memory, our generation is left with the mahi of harvesting all that was left to us.

Tēnā tātou, ko Khali tēnei ā nau mai hara mai, ki te wāhanga tuatoru o Ngā Taonga Tuku Iho.

Ngā Taonga is one of the many national institutions that hold our kōrero.

But unlike Te Papa, where the taonga are often centuries old, and made of wood, bone, and stone, Ngā Taonga deals with a different kind of treasure: videos, sound recording, family movies, and documentaries.

Maimoa is one of the kaimahi here.

Maimoa Wallace: Ko Maimoa Toataua Wallace toku ingoa.

He kaitohutohu Mātauranga Māori au ki tenei whare, o Ngā Taonga Whitiāhua me Ngā Taonga Kōrero.

Kei Motutawa tāua i tēnei wā.

He rūmā rokiroki tēnei.

Kei muri i ā mātou kaimahi e rokirokitia āna ngā taonga whitiāhua.

Kei muri nei, ngā tūmomo mīhini ngā tūmomo hangarau, kia tika i ērā mahi rokiroki, mai tana tīnana tae atu ki tana whakamatihikotanga.

Khali: But what exactly does Maimoa do? And what taonga are stored here?

Maimoa: Ko aku mahi i kōnei, ko te nuinga he mahi ngātahi ki ngā kiriata, he tuhono i ēnei kiriata hoki
ki ngā iwi maha puta noa, puta noa.

Koia nei tētahi o ngā wāhi ka puritia i ēnei taonga, ēnei taonga Māori nei.

Koia nei ngā tūmomo anga, ngā tinana rānei o ngā hōtaka Waka Huia. E mōhio nei taua, ko te nuinga o ēnei hōtaka, kua huri ā matihiko nei.

Engari ka tirohia pea ki tēnei nā. He hōtaka tēnei ō tō whenua taurikura rā o Reporua.

Khali: Chur!

Maimoa: Nō reira koia nei te tinana o kirirata engari tērā pea, me mātakitaki nē?

Khali: Oh tēnā hoa.

Maimoa: Ka pai!

Both: Hoake!

Khali: I’m really keen to see these taonga up on a big screen.

We head back to Te Whanganui-a-Tara to where some of the other kaimahi work in Pipitea, to continue our kōrero.

We settle in to watch some taonga from the collections.

Maimoa: Koia nei tētahi o ngā tino taonga ka puritia e mātou.

Ko ngā hōtaka Waka Huia. Katoa katoa ēnei taonga kei tō mātou taha hei mea ngā tiaki mā mātou, hei ngā tuku iho mā ngā reanga e araara mai nei.

Khali: Mhmm.

Maimoa: Kati rā, me whakaatu, me whakaatu atu pea, ka pai?

Khali: Kia ora!

[Waka Huia plays]

Khali (cont.): Pupū ana tonu te ngākau te kite atu i ērā mata te rongo hoki i aua kōrero.

Kua roa te wā mōku te rongo atu i au a kōrero tino waimaria mātou kua hopukina kia tukina ki te ao kia mohio ai ngā mokopuna o te āpōpō i ēnei kōrero aye?

Tēnā, he aha te tetahi o ngā tino taonga ki a koe?

Maimoa: Anō reira i whānau mai au i te tau 1998 nā puta mai tēnei whakatūwheratanga i te tau iwa tekau, nō reira kaore i whānau mai au.

Koirā pea i tino taonga ai tēnei whakaaturanga o te whakatūwheratanga o taku marae o Waipapa.

[Waka Huia plays]

Maimoa (cont.): E maha ngā painga kei roto i tērā kiriata.

Ko te whakarongo i ngā tūmomo karakia, i ngā tūmomo karakia i rerekē ka takitakina e taua kaumātua rā.

Nō reira, he rauemi pea tērā, mā tēnei reanga.

Rātou mā e ako ana i ēnei karakia, kia rongo i te taki, i te taku o ēnei karakia, me ngā āhuatanga o ērā wā hoki.

He oranga ngākau tērā i te mea, kei te kite ai mātou mā ngā tirohanga o mātou kaumātua ya know?

He aha te āhua o tērā whenua, he rerekē i ēnei wā, he rerekē katoa mai ngā whakaaro ngā āhua, ngā reo hoki.

Āe, koirā pea ētahi o ngā tino painga o tēnei kiriata mōku nei.

Khali: He aha te painga o ngā kōrero o ngā taonga tuku iho kua mau i kōnei?

Maimoa: He rangi whāwhā, he rangi whāwhā ngā kōrero o roto.

He waha ōna, he matāuranga anō ōna hoki.

No reirā, i runga anō i ēnei take, e āhei ana ēnei taonga te tū, rangatira nei i ō rātou ake mana i ō rātou ake tihi me kī.

Ka taea ēnei rauemi ēnei taonga te tū hei kaiako mā te kaikōrero Māori.

I whāki kē au i ngā kōrero mō te reo tawhito me te reo ā mohoa nei hoki, kei roto nei ēnei tūmomo taonga.

No reira, nō roto mai i ngā taonga kē te whakarauoratanga.

Ko tā tātou, he whakamahia i ēnei rauemi, mō ngā reanga e heke mai nei.

Mō ngā rē ana i tū mai nei hoki hei akona mā te iwi.

Khali: Kōrero mai pehea mō o wawata.

Mō ēnei taonga?

Mō te iwi?

Maimoa: Ko okū wawata, ōko kū awhero nui me kī nō roto mai i ēnei momo āhuatanga ka hoki atu ki tēnei kupu Pākehā e kī ana ko te access te accessibility.

Koirā te tino whāinga mōku te tino wawata mōku i roto i ēnei i ēnei tūmomo mahi. Kei āhei ngā iwi, ngā hapu, ngā whānau, te kitea i ō rātou ake taonga, ngā mea katoa.

Kia whakamatihiko hoki te katoa o ngā taonga kei konei hei mea tuku iho, hei mea mātakitaki hoki mō ngā reanga e araara mai nei.

I taku koroheketanga, ko taku tino hiahia kia waihō mā ngā iwi anō e tiaki i ō rātou ake taonga.

Irakati. Hī. Koriā tāku.

Khali: E mihi ana ki a koe te parata. I au kōrero me au tini wawata mō te āpōpō.

Mauri ora!

Kia mau tonu mai e te iwi.

E te wāhanga e wha ake nei, ka hoki tātou ki Te Papa Tongarewa.

Ko te whakahoki i ngā taonga ki ngā iwi te kaupapa kōrero e pehea e taea? Ā, ka tūtaki tātou ki a Amber Aranui.